ADˆDˆ (d. 15. yy.ªn ikinci yarªsª; ö. > 930/ )

Transkript

1 ADˆDˆ (d. 15. yy.ªn ikinci yarªsª; ö. > 930/ ) HAYATI. Ferecik (Ferea) doÿumludur. 1 Atalarªnªn Sul n Orƒ n zamanªnda ( / ), Sµleym n Pa sa (ö.758/1357) ile birlikte Ferecik kalesini fethedenler arasªnda bulunduÿunu söylemektedir. Doÿum tarihi kesin olarak bilinmemekte, ancak 15. yµzyªlªn ikinci yarªsªnda doÿduÿu sanªlmaktadªr. Eserinde adªnª zikretmeyen yazar adıdı mahlasª ile µn yapmª stªr. nin bu mahlasª almasª bazª kaynaklara göre baba mesleÿine, bazªlarªna göre ise kendi sanatªnªn demircilik olmasªna dayanmaktadªr. Kendisi de eserinde sadece. mahlasªnª zikreder. 2 Hayatªyla ilgili bilgiler yetersizdir. Sul n II. B yezıd devrine ( / ) yeti stiÿini söyleyen 3., padi sahªn ihsanªna mazhar olan sairlere dair bir listede yer almª stªr. 4. nin kªsa sµre mµderrislik yaptªÿª ancak daha sonra bu görevinden ayrªldªÿªna dair bilgiler de bulunmaktadªr / de Ferecik teki Sµleym n Pa sa Camii nin minaresindeki kitabeyi kaleme aldªÿª ve 922/1516 da Sµleym n Pa sa vakªflarªnªn nazªrª olduÿu bilinmektedir. 6. nin doÿum tarihi gibi ölµm tarihi de belli deÿildir. Q fz de F i- zı ye 7 (ö. 1031/1621) ve muhtemelen ondan naklen Riy zı ye göre 8 (ö. 9 Safer 1054/17 Nisan 1644) Q nünı Sul n Sµleym n devrinin ( / ) ba slarªnda ölmµ stµr. Tarihçi, eserinin son kªsªmlarªnda Sul n Sµleym n ªn henµz çok genç, kendisinin ise çok ya slª olduÿunu belirtmektedir. Me med Sµreyy (ö. 1326/ 1909). nin 940/ te öldµÿµnµ kaydederse de kaynaÿª belli olmayan bu tarih ihtiyatla kar sªlanmalªdªr. 9 Bursalª Me med hir (ö. 1925) ve ondan naklen Franz Babinger in (ö. 1967) eserinde 967/ ta Tªr la (Trikala/ Trikkala) kadªsª iken vefat ettiÿinin belirtilmesi de yanlª stªr. 10 Çµnkµ bu tarihte Tªr la da kadª olarak P rep rez de A med Efendi bulunmaktaydª. ESERLERº Ta rıƒ. nin gµnµmµze ula san tek eseri manzum Osmanlª tarihidir.. nin özel bir ad vermediÿi Ta rıƒ ini Seƒı Bey ve La ıfı Tev rıƒ-i l-i fiošm n seklinde kaydetmi sler, Me med Zafiım (ö. 1001/1592) de kaynak olarak kullandªÿª bu eseri aynª adla zikretmi stir. 11. den faydalanan Ma raqçª Naßü (ö.971/1564), oca Safideddın (ö. 1007/ 1599), Peçuylu ºbr hım (ö. ~1060/ ) ve vakanµvis A med V ßªf Efendi (ö. 1221/1806) ise eserin adªnª kayda gerek görmeden sadece yazarªnªn adªnª anmakla yetinmi slerdir. 12 K tib Çelebi (ö. 1067/1657) eseri Ta rıƒ-i l-i fiošm n olarak kaydetmi stir. 13 Hammer ve onu takiben Bursalª Me med hir bu manzum Osmanlª tarihinin adªnª, herhalde yazªlª s tarzªnª göz önµnde tutarak, Sehn me-i l-i fiošm n seklinde vermektedir. 14 Eser, özellikleri göz önµnde tutularak, mµelliflerince özel bir 1

2 ad konulmamª s fakat genel olarak Tev rıƒ-i l-i fiošm n olarak adlandªrªlan Osmanlª tarihleri arasªnda kabul edilebilir. Hezec vezninde yazªlmª s olan Ta rıƒ 6646 beyittir. Esas tarih kªsmªna girmeden önce geleneÿe uyarak eserine tevhid, mµnacat ve na tla ba slayan mµellif daha sonra kitabªn telif sebebine geçer. Bunun ardªndan Q nünı Sul n Sµleym n ªn methine dair iki uzun manzume yer alªr. Bu manzumeler, La ıfı ye göre, yazarªn hµkµmdara sunmak istediÿi eserini takdim etmeye fªrsat veya imkan bulamadªÿªnª göstermektedir.. Osmanlª hanedanªnªn atasª Sµleym n S h a dair klasik bir rivayetle ba sladªÿª eserini 930/1523 te Maqbül ºbr hım Pa sa nªn sadarete geli si haberiyle bitirmi stir. Tarihçi kimi tasvirlerde sanatlª bir µslup kullanmaya özenir.. nin fi sªq Çelebi tarafªndan beÿenilmeyen sairlik yönµnµ Seƒı ve La ıfı takdir ederler. Kendi çaÿªndan önceki dönemlerin olaylarªnª daha evvel yazªlmª s Osmanlª tarihlerinden faydalanarak kaleme alan., fi sªqpa saz de Ta rıƒi dª sªnda hiçbir kaynaÿªnª belirtmemi stir.. nin, Me med Ne srı ve Oruç Bey tarihleri ile anonim Tev rıƒ-i l-i fiošm nlarª da kaynak olarak kullandªÿª anla sªlmaktadªr. Kendisinin içinde ya sadªÿª II. B yezıd devri hususunda ba ska bir esere ba svurmaya gerek olmadªÿªnª ifade etmekteyse de bu padi sah döneminin bµyµk bir kªsmªnª yine fi sªqpa saz de den istifade etmek suretiyle yazmª stªr. I. Selım ve Q nünı Sµleym n dönemlerini ise kendi duyduklarªna ve gözlemlerine dayanarak yazdªÿª söylenebilir.. nin eserinde Osmanlª para tarihine ve Osmanlªlarªn Rumeli de gerçekle stirdikleri ilk fetihlere dair orjinal sayªlabilecek bilgiler bulunmaktadªr. Örneÿin, Ferecik in Orƒ n Bey devrinde Sµleym n Pa sa tarafªndan fethedildiÿini ve Rümeli de ilk hutbenin burada okunduÿunu ondan öÿreniyoruz.. nin eseri her ne kadar bµtµnµyle orjinal bir kaynak deÿilse de kaleme alªndªÿª tarih ve bu tarihe kadar yazªlmª s olan Osmanlª tarihlerinin azlªÿª göz önµne alªnacak olursa ta sªdªÿª önem anla sªlªr. Devrinin konu sma dilinden örnekler içeren Ta rıƒ 15. ve 16. yµzyªllar Tµrk dili ara stªrmalarª açªsªndan da önemli bir kaynaktªr. Nitekim, Tanªklarªyla Tarama Sözlµÿµ nde. den örnek olarak alªnmª s kelimeler vardªr. Ayrªca eserinin mevcut nµshalarªnªn çoÿunun harekeli olu su, Osmanlª tarihinin ilk devirlerine dair bazª yer adlarªnªn doÿru olarak tespitinde ara stªrmacªlara kolaylªk saÿlamaktadªr.. ve eserine, 16. yµzyªlªn ilk yarªsªndan itibaren kaleme alªnan hemen bµtµn suara tezkirelerinde ve daha sonraki devirlerde yazªlmª s bazª biyografi kitaplarªnda yer verilmi stir. Ta rıƒ in yedi nµshasª mevcuttur. Berlin Devlet Kµtµphanesi ndeki (Staatsbibliothek) nµshada y. 77b bo s bªrakªlmª stªr. 17 Sevval 1027/7 Eylµl 1618 de istinsah edilmi stir. Bu nµshadaki beyit eksikliÿi ve anlam hatalarª, dalgªn ve bilgisiz bir mµstensih tarafªndan yazªlmª s olduÿu izlenimini vermektedir. Bµtµn nµshalarªn sayfalarª çift sµtun halindedir. Veliyµddin Efendi (Bayezid Devlet Kµtµphanesi, Istanbul) nµshasªnda istinsah kaydª yoktur. Bu nµshada da söz ba sª ve duraklar kªrmªzª mµrekkepledir; y. 1b-2a nªn cetvelleri yaldªzlªdªr. 16. yµzyªl yazmasª olduÿu tahmin edilmektedir. Bu nµsha Tercµman Gazetesi Kµtµphanesi (Istanbul) nµshasª ile birçok yönden benzerlik göstermektedir. Her iki yazmanªn da yazªsª dµzgµndµr. Ali Emiri (Millet Kµtµp- 2

3 hanesi, Istanbul) nµshasªnda y. 17a bo stur. ºstinsah kaydª yoktur. Bu nµsha çok yenidir; anla sªldªÿªna göre Esad Efendi nµshasªndan istinsah edilmi stir. Esad Efendi (Sµleymaniye Kµtµphanesi, Istanbul) nµshasªnªn cildi yanmª s olup cam mahfaza içerisinde saklanmaktadªr. Mikrofilm, fotokopi ve CD sinden yararlanmak mµmkµndµr. Son kªsmª hasar görmµ stµr ve eksiktir. Tercµman Gazetesi (Istanbul) nµshasªnªn ba s tarafªnda yakla sªk 40 kadar yaprak noksandªr. Eser 983/ da istinsah edilmi stir. Söz ba sª ve duraklar kªrmªzª mµrekkepledir. Titiz bir mµstensihin kaleminden çªkmª s bulunmasª ve mµelliften yarªm yµzyªl sonra istinsah edilmi s olmasª gibi özellikleri ile diÿer nµshalardan daha deÿerlidir. British Museum (Londra) nµshasª ile Istanbul niversitesi Kµtµphanesi Tµrkçe Yazmalar Bölµmµ ndeki nµshanªn da istinsah kaydª bulunmamaktadªr. niversite Kµtµphanesi ndeki nµshanªn y. 1b-4a arasª cetveller ve ba slªklar altªn yaldªzlªdªr.. Ta rıƒ inin sonlarªnda gazellerinin bulunduÿu bir divanªndan bahseder, fakat gµnµmµzde bunun varlªÿªnª gösterebilecek bir kayªt mevcut deÿildir. Ancak bazª kaynaklarda siirleri kaydedilmi stir. 15 BºBLºYOGRAFYA Ta rıƒ Yazmalar: (1) Berlin, Staatsbibliothek, no. 206 [Diez A. 4 76]; 196 y., 17 sat., rªka (Wilhelm Pertsch, Die Handschriften-verzeichnisse der Königlichen Bibliothek zu Berlin, c. 6: Verzeichniss der tµrkischen Handschriften der Königlichen Bibliothek zu Berlin, 232 vd.) (2) Istanbul, Bayezid Devlet Kµtµphanesi, Veliyµddin Efendi, no. 3449; 267 y., 13 sat., harekeli nesih. (3) Istanbul, Istanbul niversitesi Kµtµphanesi, Tµrkçe Yazmalar, no. 1268; 234 y., 15 sat., harekeli nesih (L. Forrer, Handschriften osmanischer Historiker in Istanbul, Der Islam, 26 (1942), no. 17). (4) Istanbul, Millet Kµtµphanesi, Ali Emiri, Manzum Eserler, no. 1317; 184 y., 19 sat., rªka (Istanbul Kµtµphaneleri Tarih-Coÿrafya Yazmalarª Kataloÿu, Tµrkçe Tarih Yazmalarª, c. 1, (Istanbul, 1943), 149). (5) Istanbul, Sµleymaniye Kµtµphanesi, Esad Efendi, no. 2081; 407 s., 17 sat., talik (L. Forrer, Handschriften osmanischer Historiker in Istanbul, Der Islam, 26 (1942), 183; Istanbul Kµtµphaneleri Tarih- Coÿrafya Yazmalarª Kataloÿu, Tµrkçe Tarih Yazmalarª, c. 1, [Istanbul, 1943], 148-9). (6) Istanbul, Tercµman Gazetesi Kµtµphanesi, Y-162; 227 y., 13 sat., harekeli nesih (Gµnay Kut, Tercµman Gazetesi Kµtµphanesi Yazmalar Kataloÿu, c. 1 (Istanbul, 1989), ). (7) Londra, British Museum, no. Or ; 267 y., 13 sat., harekeli nesih. Edisyonlar: Istanbul niversitesi Edebiyat Fakµltesi Tarih Bölµmµ nde, Istanbul niversitesi Kµtµphanesi, Tµrkçe Yazmalar, no deki nµsha µzerinde mezuniyet tezi çalª smalarª: Ay se Tosunoÿlu, Istanbul niversitesi Kµtµphanesi, tez no (Istanbul, 1976), y. 1b-50b; Hediye Atalªk, Istanbul niversitesi Kµtµphanesi, tez no (Istanbul, 1976), y. 51a-100b; M. Salih Gµzey, Istanbul niversitesi Kµtµphanesi, tez no (Istanbul, 1979), y. 1b-30a (Abdµlkadir Özcan, Istanbul ni- 3

4 versitesi Tarih Bölµmµ Tezleri (Lisans-Doktora), (Istanbul, 1982), 214. Necdet Öztµrk, adıdı, Tev rıƒ-i Âl-i fiošm n (Istanbul, 1991), LVI+487. Genel Kaynakça: BOA, Tahrir Defteri, no. 77, 442; Bey nı Seyƒ Muß af, Težkire-i Bey nı, Istanbul niversitesi Kµtµphanesi, Tµrkçe Yazmalar, no. 2568, y. 23b; Q fz de F i zı, Zµbdetµ l-e sfi r, Istanbul niversitesi Kµtµphanesi, Tµrkçe Yazmalar, no. 1646, y. 36b; Riy zı Me med, Riy zµ s- sufiar, Istanbul niversitesi Kµtµphanesi, Tµrkçe Yazmalar, no. 4098, y. 137b; Ma raqçª Naßü, Mecmafiµ ttev rıƒ, Sµleymaniye Kµtµphanesi, Fatih, no. 4278, y. 546b; Ma raqçª Naßü, Ta rıƒi Sul n B yezıd, Istanbul Topkapª Sarayª Mµzesi Kµtµphanesi, Revan Kö skµ, no. 1272, y. 8a, 9b, 25b; Me med Zafiım, C mifiµ t-tev rıƒ, Istanbul Nuruosmaniye Kµtµphanesi, no. 3270, y. 188a vd. Joseph v. Hammer-Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches, c. 1 (Pesth, 1827), XXXIX, no. 37 (trc. Me med fia, Devlet-i fiošm niyye Ta rıƒi, c. 1 (Istanbul, 1336/ 1917), 30; Joseph v. Hammer-Purgstall, Geschichte des osmanischen Dichtkunst, c. 2 (Pesth, 1837), 403; Nevfiız de fia ull h (fia ı), ad iqµ l- aq iq fı tekmileti s- Seq iq (Istanbul, 1268/1851), s ; oca Safideddın, T cµ t-tev rıƒ, c. 1 (Istanbul, 1279/1862), 217 vd.; ºbr hım Peçuylu, Ta rıƒ-i Peçevı, c. 1 (Istanbul, 1283/1866), 3; Me med Šµreyy, Sicill-i fio šm nı, c. 2 (Istanbul, 1311/1893), 110; La ıfı, Težkire-i La ıfı (Istanbul, 1314/1896), ; Bursalª Me med hir, fiošm nlª Mµ ellifleri, c. 3 (Istanbul, 1342/1923), 45-46; Franz Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke (Leipzig, 1927), 59-60; K tib Çelebi, Ke sfµ - µnün, c. 1 (Istanbul, 1941), 284; Ludwig Forrer, Handschriften osmanischer Historiker in Istanbul, Der Islam, 26 (1942), 183; Istanbul Kµtµphaneleri Tarih-Coÿrafya Yazmalarª Kataloÿu: Tµrkçe Tarih Yazmalarª, c. 1 (Istanbul, 1943), ; Hadîdî Çelebi, Tµrk Ansiklopedisi, c. 13 (Ankara, 1970), 297; fi sªq Me med Çelebi, Me s fiirµ s- sufiar, ed. G. Meredith-Owens (Londra, 1971), y. 86a; Seƒı Beÿ, He st-bihi st, ed. Gµnay Kut (Cambridge, Mass, 1978), y. 93a; Qªnalªz de asan Çelebı, Težkiretµ s- sufiar, ed. ºbrahim Kutluk, c. 1 (Ankara, 1978), 281; A med V ßªf Efendi, Mehasinµ l-âsar ve ak iku l-ahbar, ed. Mµcteba ºlgµrel (Istanbul, 1978), XLV; ºsmail Erµnsal, Tµrk Edebiyat Tarihi nin Ar siv Kaynaklarª I: II. Bâyezid Devrine Ait Bir ºnfiamât Defteri, Tarih Enstitµsµ Dergisi, ( ), 312; adıdı Çelebi, Tµrk Dili ve Edebiyatª Ansiklopedisi, c. 4 (Istanbul, 1981), 4; Franz Babinger, Osmanlª Tarih Yazarlarª ve Eserleri, çev. Co skun çok (Ankara, 1982), 67; M. Orhan Bayrak, Osmanlª Tarih Yazarlarª (Istanbul, 1982), 104; Abdµlkadir Özcan, Historiography in the Reign of Sµleyman The Magnificent, The Ottoman Empire in the Reign of Sµleyman the Magnificent, ed. Tµlay Duran (Istanbul, 1988), ; Gµnay Kut, Tercµman Gazetesi Tµrkçe Yazmalar Kataloÿu, c. 1 (Istanbul, 1989), ; Necdet Öztµrk, Ferecik in Sµleyman Pa sa Tarafªndan Fethine Dair, Marmara niversitesi Tµrklµk Ara stªrmalarª Dergisi, 4 (Istanbul, 1989), ; Necdet Öztµrk, adıdı, Tevarih-i Âl-i Osman (Istanbul, 1991); V. L. Ménage, adıdı, EI 2, 3 4

5 (1998) 22-2; Necdet Öztµrk, Hadîdî, Tµrkiye Diyanet Vakfª ºslâm Ansiklopedisi, c. 15 (Istanbul, 1999), Gµnay Kut, Seƒı Beg, He st-bihi st (ºnceleme, Tenkitli Metin, Dizin), (Cambridge, 1978), 93a; G.M. Meredith-Owens, fi sªq Me med Çelebi, Me s fiirµ s- sufiar (Londra, 1971), 86a; La ıfı, Težkire-i La ıfı (Istanbul, 1314), ; Bey nı Seyh Muß af, Težkire-i Bey nı (Istanbul niversitesi Kµtµphanesi, Tµrkçe Yazmalar, no. 2586), 23b; ºbrahim Kutluk, Qªnalªz de asan Çelebi, Težkiretµ s- suar, c. 1 (Ankara, 1978), 281; Q fz de F izı, Zµbdetµ l-e sfi r (Istanbul niversitesi Kµtµphanesi, Tµrkçe Yazmalar, no. 1646), 36b; Riy zı Me med, Riy zµ s- sufiar (Istanbul niversitesi Kµtµphanesi, Tµrkçe Yazmalar, no. 4098), 137b. 2 Mµellif, tarihçiler tarafªndan sadece bu adla tanªnmaktadªr. Eserinin deÿi sik yerlerinde kendisini bu mahlasla tanªtmaktadªr. Bunun için bk. Necdet Öztµrk, adıdı, Tevarih-i Âl-i Osman (Istanbul, 1991), beyit 35, 91, 174, 269, , 6193, 6416, N. Öztµrk, a.g.e., beyit ºsmail Erµnsal, Tµrk Edebiyat Tarihi nin Ar siv Kaynaklarª I: II. Bâyezid Devrine Ait Bir ºnfiamât Defteri, Tarih Enstitµsµ Dergisi, ( ), fi sªq Çelebı, Me s fiirµ s- sufiar, ed. G. Meredith-Owens (Londra, 1971), 86a. 6 BOA, Tahrir Defteri, no. 77, Q fz de F izı, Zµbdetµ l-e sfi r (Istanbul niversitesi Kµtµphanesi, Tµrkçe Yazmalar, no. 1646), y. 36b. 8 Riy zı Me med, Riy zµ s- suar (Istanbul niversitesi Kµtµphanesi, Tµrkçe Yazmalar, no. 4098), y. 137b. 9 Me med Sµreyya, Sicill-i fiošm nı, c. 2 (Istanbul, 1311), Bursalª Me med hir,fiošm nlª Mµ ellifleri, c. 3 (Istanbul, 1342), 45; Franz Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke (Leipzig, 1927), Me med Zafiım, C mifiµ t-tev rıƒ (Istanbul Nuruosmaniye Kµtµphanesi, no. 3270), y. 188a vd. 12 Ma raqçª Naßü, Mecmafiµ t-tev rıƒ (Sµleymaniye Kµtµphanesi, Fatih, no. 4278), y. 546b; Ma raqçª Naßü, Ta rıƒ-i Sul n B yezıd (Istanbul Topkapª Sarayª Mµzesi Kµtµphanesi, Revan Kö skµ, no. 1272), y. 8a, 9b, 25b; oca Safideddın, T cµ t-tev rıƒ, c. 1 (Istanbul, 1279/1862), 217; ºbr hım Peçuylu, Ta rıƒ-i Peçevı, c. 1 (Istanbul, 1283/1866), 3; A med V ßªf Efendi, Mehasinµ l-âsar ve ak iku l-ahbar, ed. Mµcteba ºlgµrel (Istanbul, 1978), XLV. 13 K tib Çelebı, Ke sfµ - µnün, c. 1 (Istanbul, 1941), J. v. Hammer-Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches, c. 1 (Pesth, 1827), XXXIX, no. 37 (trc. Me med fia, Devlet-i fiošm niyye Ta rıƒi, c. 1 (Istanbul, 1336/1917), 30; Bursalª Me med hir,fiošm nlª Mµ ellifleri, c. 3 (Istanbul, 1342), Topkapª Sarayª Mµzesi Kµtµphanesi, Hazine, Istanbul, no. 1073, 53b-54a; Edirneli Me med Na mı, Mecmafiµ n-ne ir, Nuruosmaniye Kµtµphanesi, Istanbul, no (muhtelif yerler). Necdet ÖZT RK Aÿustos